Έγινε «ένα» με τα παιδιά στο «σχολείο της χαράς»

ΒΑΣΙΛΙ ΑΛΕΞΑΝΤΡΟΒΙΤΣ ΣΟΥΧΟΜΛΙΝΣΚΙ

Ματιές στο έργο ενός ακόμα μεγάλου Σοβιετικού παιδαγωγού

Ο Β. Α. Σουχομλίνσκι

Στο πλαίσιο του αφιερώματος του Τμήματος Παιδείας και Έρευνας της ΚΕ του ΚΚΕ με τίτλο «Οκτωβριανή Επανάσταση και Παιδεία», διατρέξαμε μέχρι τώρα τη σκέψη του ίδιου του Λένιν, καθώς και μεγάλων παιδαγωγών και στελεχών του κόμματος των μπολσεβίκων γύρω από τα θέματα της εκπαίδευσης στο νεοσύστατο πρώτο εργατικός κράτος, είδαμε τα πρώτα βήματα που έγιναν για τη γενίκευση της μόρφωσης πλατιά για όλο το λαό και το θεωρητικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο βασίστηκαν.

Η παιδαγωγική σκέψη, όμως, συνέχισε να αναπτύσσεται και τα επόμενα χρόνια στην ΕΣΣΔ και τα βήματα του σοβιετικού κράτους στον τομέα της εκπαίδευσης είναι αξιοθαύμαστα ακόμα και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και μετά από αυτόν.

Έτσι, στο σημερινό μας δημοσίευμα, στο πλαίσιο του αφιερώματος, συνεχίζοντας αυτό το πρώτο μέρος που διατρέχει τη σκέψη και τη συμβολή στελεχών του Κόμματος, μεγάλων παιδαγωγών και άλλων επιστημόνων, θα σταθούμε σε έναν ακόμα Σοβιετικό παιδαγωγό που έχει να επιδείξει αξιόλογο έργο παιδαγωγικής δράσης και συγγραφής, που άγγιξε και τους αστούς παιδαγωγούς, τον Βασίλι Αλεξάντροβιτς Σουχομλίνσκι (1918 - 1970).

Ο Β. Α. Σουχομλίνσκι γεννήθηκε στις 28 Σεπτέμβρη του 1918 σε ένα χωριό της σημερινής περιοχής Κιρόβογκραντ της Ουκρανίας. Προερχόταν από αγροτική οικογένεια και ήταν πάντα αριστούχος στις σπουδές του στο σχολείο. Από το 1935 αρχίζει να δουλεύει ως δάσκαλος και το 1938 παίρνει το πτυχίο του από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Πολτάβας (το ίδιο όπου φοίτησε και ο Α. Σ. Μακάρενκο). Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πολέμησε στην πρώτη γραμμή του μετώπου και τραυματίστηκε σοβαρά στη Μάχη της Μόσχας το 1942. Μετά την απελευθέρωση των περιοχών της πατρίδας του, το 1944, επέστρεψε εκεί και διορίστηκε διευθυντής της Περιφερειακής Λαϊκής Εκπαίδευσης, ενώ το 1947 - '48 ανέλαβε διευθυντής του σχολείου του χωριού Παβλίς, όπου ανέπτυξε το πλούσιο παιδαγωγικό του έργο και υπηρέτησε τη θέση αυτή μέχρι το τέλος της ζωής του.

«Στα παιδιά δίνω την καρδιά μου»...

Αφιέρωσε τριάντα πέντε χρόνια της σύντομης ζωής του στην ανατροφή και την εκπαίδευση των παιδιών. Και η δουλειά του διακρίνεται ακριβώς από την αγάπη του για τα παιδιά. Στις περισσότερες φωτογραφίες του εμφανίζεται περιστοιχισμένος από παιδιά, να μιλάνε, να τους διαβάζει, να κάνουν εργασίες ή να παρατηρούν τη φύση. Αφιέρωσε τη ζωή του στα παιδιά και για το βασικότερο, βραβευμένο βιβλίο του, διάλεξε τον τίτλο «Στα παιδιά δίνω την καρδιά μου». Έβλεπε ένα άτομο σε κάθε ξεχωριστό παιδί: «Για μένα θα ήταν η πιο μεγάλη τιμωρία, αν ένα παιδί περνούσε από τη ζωή μου, μην αφήνοντας ούτε ίχνος στη μνήμη μου, στην καρδιά μου. Αν φύγει από εσένα ωχρό, απρόσωπο, πάει να πει ότι δεν μπόρεσες να αφήσεις κάτι στην ψυχή του. Είναι αμφίβολο αν υπάρχει πιο θλιβερό τέλος για έναν παιδαγωγό. Διότι αυτό που ονομάζεται αγωγή είναι μια μεγάλη διαδικασία επανάληψης του εαυτού σου στον Ανθρωπο», έγραφε.

Επιχειρώντας δε να δώσει έναν ορισμό της εκπαίδευσης, σημειώνει τη σημασία της επιστημονικής πρόβλεψης, της δυνατότητας «να σπείρεις στον άνθρωπο εκείνους τους σπόρους που θα φυτρώσουν μετά από δέκα χρόνια» και επισημαίνει: «Εκπαίδευση είναι η ενότητα της πνευματικής ζωής του παιδαγωγού και των μαθητών, ενότητα των ιδανικών, των ενδιαφερόντων, των προσπαθειών, των σκέψεων, των συγκινήσεών τους».

Στις περισσότερες φωτογραφίες του είναι περιστοιχισμένος από παιδιά

Αντιπαλεύοντας τις αντιλήψεις ότι πρέπει τα παιδιά να είναι προστατευμένα, να τους κρύβουμε τις στενοχώριες, τα προβλήματα και τις ασχήμιες της ζωής, ο Β. Σουχομλίνσκι προσέγγιζε τα παιδιά με την αλήθεια και την ειλικρίνεια, πιστεύοντας ακράδαντα ότι τα παιδιά πρέπει να αντλούν χαρά από τη διαδικασία της μάθησης: «Η ζωή του ανήλικου πρέπει να είναι χαρούμενη. Αυτός είναι ο σπουδαιότερος κανόνας του παιδαγωγικού συστήματος. Η χαρά ως πηγή αισιοδοξίας του παιδιού, της αυτοπεποίθησής του, είναι η προϋπόθεση των γόνιμων σχέσεων με το περιβάλλον, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η πνευματική εξέλιξη». Το σχολείο του Παβλίς, όπου αφοσιώθηκε και ξεδίπλωσε την παιδαγωγική του, ονομάστηκε «το σχολείο της χαράς» κι αυτό, καθώς όπως ο ίδιος έγραφε: «Ο κομμουνισμός είναι πρώτα απ' όλα η ευτυχία, η χαρά όλων των ανθρώπων. Αγωνιζόμαστε ώστε κανένας να μην προσπαθεί να εγκλωβίσει την ευτυχία στη δικιά του γωνιά, να μην την περιφράσσει με ψηλό φράχτη, αλλά να τη δημιουργεί από κοινού με τους άλλους ανθρώπους, να την αναζητεί στις σχέσεις με τους συντρόφους του, να την ανακαλύπτει στη συλλογική εργασία».

Σε αυτό το πνεύμα ο Σουχομλίνσκι διαπαιδαγωγεί τον άνθρωπο ώστε να αποκτά την έμφυτη τάση να κάνει πάντα το καλό και να αντλεί χαρά από αυτό.

Με απόλυτο σεβασμό στον ψυχισμό των παιδιών

Σοβιετική αφίσα του 1951: Τιμή και δόξα στους Σοβιετικούς δασκάλους

Από τα παρακάτω αποσπάσματα από έργα του, παίρνουμε μια γεύση από τις σκέψεις του για τα κίνητρα της μάθησης και για τη διδακτική του, που σέβεται απόλυτα τον ψυχισμό του παιδιού:

«Το περιεχόμενο της μάθησης πρέπει να εξετασθεί όχι μόνο από την άποψη της πρακτικής χρησιμοποίησης των γνώσεων σε μελλοντική εργασία. Οχι, οι γνώσεις είναι απαραίτητες για τον άνθρωπο γιατί είναι άνθρωπος».

«Η διανοητική εργασία των παιδιών διαφέρει από τη διανοητική εργασία των ενηλίκων. Για το παιδί ο τελικός στόχος κατάκτησης των γνώσεων δεν μπορεί να γίνει το βασικό κίνητρο των διανοητικών του προσπαθειών, όπως αυτό συμβαίνει στον ενήλικο. Το κίνητρο να θέλει να μάθει βρίσκεται στο χαρακτήρα της παιδικής διανοητικής εργασίας, στη συναισθηματική απόχρωση της σκέψης στις διανοητικές συγκινήσεις. Αν δεν υπάρχει αυτό το κίνητρο, δεν μπορείς να κάνεις το παιδί να κάθεται με το βιβλίο».

«Η σκέψη στο μάθημα αρχίζει, όταν παρουσιάζεται η ανάγκη στον μαθητή να απαντήσει στην ερώτηση. Για να παρουσιάζεται αυτή η ανάγκη, σημαίνει ότι ο στόχος της διανοητικής αγωγής πέτυχε. Αυτή είναι η πιο δύσκολη δουλειά και ο πιο πιστός δείκτης της παιδαγωγικής τέχνης. Το παιδί ψάχνεται, προσπαθεί να βρει απάντηση μόνο σε μια τέτοια ερώτηση, κάποιες πλευρές της οποίας του είναι γνωστές».

«Υπάρχουν δάσκαλοι που θεωρούν επιτυχία τη δημιουργία στο μάθημα της "ατμόσφαιρας της διαρκούς διανοητικής έντασης". Συνήθως αυτό γίνεται με τους εξωτερικούς παράγοντες που παίζουν το ρόλο τροχοπέδης στην προσοχή του παιδιού: Συχνές υπενθυμίσεις (άκου προσεκτικά), απότομο πέρασμα από ένα είδος της δουλειάς στο άλλο, έλεγχος των γνώσεων αμέσως μετά την παράδοση (αν δεν θα ακούσεις, θα πάρεις κακό βαθμό), ανάγκη να κάνουν κάποιες πρακτικές ασκήσεις μετά το θεωρητικό μέρος.

Εκ πρώτης όψεως, όλα αυτά τα μέσα διδασκαλίας δημιουργούν την επίφαση της έντονης δουλειάς: Τα είδη δουλειάς αλλάζουν, όπως στο καλειδοσκόπιο. Τα παιδιά, συγκεντρώνοντας την προσοχή τους, ακούνε την κάθε λέξη του δασκάλου. Στην τάξη κυριαρχεί ησυχία. Αλλά με τι τίμημα πετυχαίνεται αυτή η κατάσταση και τι αποτελέσματα έχει; Η συνεχής ένταση των δυνάμεων για προσοχή σ' αυτήν την ηλικία δεν μπορεί να αναγκάζει τον μαθητή του να είναι συγκεντρωμένος, εξαντλεί, ατονεί, εξασθενεί το νευρικό σύστημα του παιδιού. Να μην χάνεται μια στιγμή χωρίς έντονη διανοητική δουλειά, τι μπορεί να είναι πιο ανόητο σε μια τόσο λεπτή εργασία, όπως είναι η διαμόρφωση του ανθρώπου; Τέτοια προσήλωση στη δουλειά ενός παιδαγωγού σημαίνει να "ξεζουμίσουν" τα πάντα από τα παιδιά. Μέσα από αυτά τα "αποτελεσματικά" μαθήματα, το παιδί πάει σπίτι του εξαντλημένο. Εύκολα εκνευρίζεται και διεγείρεται. Πρέπει να ξεκουραστεί, αλλά έχει να κάνει τα μαθήματα του σπιτιού και από ένα μόνο βλέμμα στην τσάντα με τα βιβλία και τα τετράδια του έρχεται να κάνει εμετό (...)

Όχι, δεν γίνεται με τέτοιο τίμημα να πετυχαίνουμε την προσοχή, τη συγκέντρωση, τη διανοητική ενέργεια των παιδιών. Οι διανοητικές δυνάμεις και η ενέργεια των μαθητών, ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία, δεν είναι ένα πηγάδι χωρίς πυθμένα, από το οποίο μπορούμε να αντλούμε συνεχώς. Για να πάρουμε από αυτό το πηγάδι πρέπει να έχουμε στο νου μας, και μάλιστα πολύ προσεκτικά. Και το πιο βασικό είναι πως πρέπει τακτικά να συμπληρώσουμε το απόθεμα της ενέργειας του παιδιού. Οι πηγές της συμπλήρωσης αυτής είναι: Παρακολούθηση των αντικειμένων και των φαινομένων του περιβάλλοντος, ζωής μέσα στη φύση, διάβασμα το οποίο προκαλεί το ενδιαφέρον, τη θέληση να μάθει κάτι και όχι ο φόβος πως θα τον ρωτήσουν, "ταξίδια" στις πηγές της ζωντανής σκέψης και του λόγου (...)

Υπάρχει στη ζωή του σχολείου ένα ανεπαίσθητο πράγμα, το οποίο μπορεί να ονομαστεί "ψυχική ισορροπία". Σ' αυτόν τον όρο βάζω το εξής περιεχόμενο: Το συναίσθημα του παιδιού, η πληρότητα της ζωής, η διαύγεια της σκέψης, η πίστη στις δυνάμεις, η πίστη στη δυνατότητα της υπερνίκησης των δυσκολιών. Η χαρακτηριστική ιδιομορφία της ψυχικής αυτής ισορροπίας είναι η ήρεμη κατάσταση της σκόπιμης εργασίας, οι ομαλές φιλικές σχέσεις, η έλλειψη της ερεθιστικότητας. Χωρίς ψυχική ισορροπία, είναι αδύνατο να δουλεύουμε σωστά, εκεί που διαταράσσεται αυτή η ισορροπία, η ζωή της τάξης μετατρέπεται σε κόλαση: Οι μαθητές προσβάλλουν και εκνευρίζουν ο ένας τον άλλο, στο σχολείο κυριαρχεί η νευρικότητα. Με ποιο τρόπο μπορούμε να δημιουργήσουμε και - το πιο βασικό - πώς να ενισχύσουμε την ψυχική ισορροπία; Η εμπειρία των καλύτερων παιδαγωγών με έπεισε πως το πιο βασικό σ' αυτήν τη σφαίρα της διαμόρφωσης είναι η συνεχής διανοητική δραστηριότητα χωρίς υπερκόπωση, βιασύνη και συντριβή των ψυχικών δυνάμεων».

(Τα αποσπάσματα του Β. Α. Σουχομλίνσκι που παραθέτονται είναι επιλογή από το βιβλίο της Ελένης Παπαδοπούλου «Β. Σουχομλίνσκι: Το "Σχολείο της Χαράς"»)

Για τη σημασία της αισθητικής αγωγής

Κάποιοι χαρακτηρίζουν τον Σουχομλίνσκι παιδαγωγό των συναισθημάτων. Πράγματι, έδινε μεγάλη σημασία στα συναισθήματα των παιδιών, τα προκαλούσε να εκφράσουν τι νιώθουν βλέποντας μια ωραία εικόνα στη φύση, να τη ζωγραφίσουν, τα καθοδηγούσε να αναγνωρίσουν τους ήχους της φύσης μέσα στη μουσική, τους ξυπνούσε συναισθήματα μέσα από τα παραμύθια... Με άλλα λόγια, αναπόσπαστο κομμάτι του σχολείου του ήταν η αισθητική αγωγή, ο στόχος να διαπαιδαγωγήσει ανθρώπους ευαίσθητους, ανθρώπους που να διακρίνουν και να αγαπούν το ωραίο. Γιατί: «Η ανάγκη για το ωραίο επιφέρει την ηθική ομορφιά, προκαλώντας ταυτόχρονα αποστροφή και απόρριψη του χυδαίου, του ευτελούς, του άσχημου, του ακαλαίσθητου. Η αισθητική επιφέρει τη δική της ηθική»...

«Υπάρχει ένα καθαρά ανθρώπινο στοιχείο: Η λεπτότητα, η συναισθηματικότητα του χαρακτήρα. Εκδηλώνεται όταν το περιβάλλον οξύνει την ικανότητα για συγκίνηση. Ο άνθρωπος με λεπτό ευαίσθητο χαρακτήρα δεν μπορεί να παραβλέπει τη λύπη, το πρόβλημα, την ατυχία του άλλου ανθρώπου. Η συνείδησή του τον κάνει να βοηθάει τον άλλο. Η μουσική, το τραγούδι ενθαρρύνει, καλλιεργεί και αναπτύσσει αυτό το στοιχείο», λέει ο Σουχομλίνσκι.

Κι ακόμα γράφει στα έργα του: «Στην αισθητική αγωγή γενικά και στη μουσική ιδιαίτερα, είναι σημαντικοί οι ψυχολογικοί προσανατολισμοί, τους οποίους ο παιδαγωγός χρησιμοποιεί, οδηγώντας τα παιδιά σε επαφή με τον κόσμο του ωραίου. Για μένα, βασικός προσανατολισμός στη διαμόρφωση των ικανοτήτων του παιδιού ήταν το να εκφράζεται συναισθηματικά μπροστά στην ομορφιά. Ο κυριότερος σκοπός όλου του εκπαιδευτικού συστήματος έγκειται, κατά τη γνώμη μου, στο ότι το σχολείο πρέπει να μάθει στον άνθρωπο να ζει στον κόσμο του ωραίου, να μην μπορεί να ζει χωρίς την ομορφιά, στο ότι η ομορφιά του κόσμου δημιουργεί την ομορφιά στον εαυτό του».

«Η μουσική είναι σημαντική πηγή της σκέψης. Χωρίς τη μουσική αγωγή δεν γίνεται πλήρης διανοητική ανάπτυξη του παιδιού. Η βάση της μουσικής είναι όχι μόνο το περιβάλλον, αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος, ο πνευματικός του κόσμος, η σκέψη, ο λόγος. Η μουσική εικόνα με έναν καινούργιο τρόπο δείχνει στους ανθρώπους τις ιδιομορφίες των αντικειμένων και των φαινομένων της πραγματικότητας. Η προσοχή του παιδιού συγκεντρώνεται στα αντικείμενα και στα φαινόμενα που του φανέρωσε η μουσική σε μια άλλη μορφή και η σκέψη του δημιουργεί μια λαμπρή εικόνα. Η εικόνα αυτή οδηγεί στον λόγο. Το παιδί δημιουργεί με τον λόγο του, παίρνοντας από το περιβάλλον το υλικό για καινούργιες παραστάσεις και σκέψεις».

«Ο στόχος είναι η μουσική μελωδία να ανοίγει σε κάθε καρδιά τη ζωτική πηγή των ανθρώπινων συναισθημάτων. Όπως και στο ζωτικό λόγο της μητρικής γλώσσας, έτσι και στη μουσική, μπροστά στο παιδί ανοίγεται η ομορφιά του κόσμου».

Μέσα από έργα μεγάλων ζωγράφων...

Αντίστοιχα, εργαλείο του γίνεται και η ζωγραφική. Από τη μια, καλώντας τα ίδια τα παιδιά να αναγνωρίσουν το ωραίο και να το ζωγραφίσουν και, από την άλλη, μελετώντας έργα μεγάλων ζωγράφων:

«Στο σύστημα της εκπαιδευτικής πρακτικής του σχολείου μας μεγάλη προσοχή δίναμε στη διαμόρφωση της ικανότητας να αισθάνεται κανείς τον άλλο άνθρωπο. Να αισθάνεται με όλη του την καρδιά τα λεπτά νήματα της ψυχής, να μπορεί να δει στα μάτια τη λύπη, την προσβολή, τη στενοχώρια, τη σύγχυση, τη μοναξιά. Και το πιο βασικό είναι η ικανότητα να δεις και να αισθάνεσαι στα μάτια του άλλου την ανάγκη για ανθρώπινη επαφή και σχέση. Τα μάτια είναι ένας καθρέφτης της σκέψης και των αισθημάτων. Όποιον πίνακα και να κοιτάζαμε συγκέντρωνα πάντα την προσοχή των παιδιών στα μάτια του ανθρώπου, τον οποίο απεικόνιζε στο έργο του ο ζωγράφος (...)

Το σχολείο είχε την τύχη να αποκτήσει ένα αντίγραφο του έργου του Λεονάρντο Ντα Βίντσι "Ο μυστικός δείπνος". Σ' αυτόν τον πίνακα αφιερώσαμε αρκετές συζητήσεις. Η προσοχή των παιδιών επικεντρώθηκε στα λόγια του Χριστού, "ένας από σας θα με προδώσει", όπως αντανακλώνται πρώτα πρώτα στα μάτια των Αποστόλων (...)

Μιλούσα για το τι μπορεί να προκαλέσει το χαμόγελο στα χείλη και στα μάτια της Μόνα Λίζα, όπως απαθανατίζεται από τον ζωγράφο. Η στιγμή που αντανακλάται στα μάτια της νέας γυναίκας είναι ένας ολόκληρος κόσμος αισθημάτων. Ηταν δύσκολο να βρίσκω λόγια για να δημιουργώ στη φαντασία των παιδιών την ποιητική έννοια για τις ασαφείς, αόριστες, στιγμιαίες συγκινήσεις, χωρίς τις οποίες η καρδιά παραμένει κενή από ποιητικά αισθήματα»...

Η χαρά της εργασίας δεν συγκρίνεται με οποιαδήποτε άλλη χαρά

Κεντρικό στοιχείο στην παιδαγωγική του Σουχομλίνσκι είναι η εργασία, που εντάσσεται αρμονικά μέσα στη διαδικασία της μάθησης. Μαθαίνοντας στο παιδί να αγαπά την εργασία του ανθρώπου και τα αποτελέσματά της, το κάνει να αγαπά τον ίδιο τον άνθρωπο - δημιουργό.

Στο σχολείο του Παβλίς οι μαθητές της τελευταίας τάξης έσπερναν στάρι και αποχαιρετούσαν τη χρονιά φτιάχνοντας το δικό τους ψωμί. Αγροτικές και άλλες εργασίες, πάντα κατάλληλες για τις ηλικίες των παιδιών, συμπεριλαμβάνονταν στη διαδικασία της μάθησης, ενώ μέσα από την εργασία ξεδιπλωνόταν και η αλληλεγγύη, μάθαιναν να φροντίζουν και να αγαπούν τα ζώα, πρόσφεραν εθελοντικά τη βοήθειά τους σε ηλικιωμένους και άλλους ανθρώπους που είχαν ανάγκη, που είχαν χάσει τους δικούς τους, καθώς ας μην ξεχνάμε ότι αναφερόμαστε και στα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, ο οποίος άφησε μεγάλες πληγές που ο σοβιετικός λαός πάλεψε να επουλώσει.

Γράφει ο Σουχομλίνσκι σχετικά με το θέμα της εργασίας και της ένταξής της στη μάθηση:

«Η εργασία και η εργασιακή αγωγή δεν είναι πράγματα που υπάρχουν μόνο κάπου δίπλα στη μάθηση, την ηθική αγωγή και την ανάπτυξη. Η εργασία είναι ένα πράγμα καθολικό και ολοκληρωτικό. Ο,τι και να κάνουμε για να προσελκύσουμε το παιδί (τον έφηβο και μετά τον νέο) σε κάποια άλλη εργασία εκτός από τη μάθηση, η μάθηση κατακτά και θα κατακτά την πρώτη θέση στην πνευματική ζωή του μαθητή. Δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Και η εργασιακή αγωγή πρέπει να αρχίσει από εκεί. Είναι η βάση. Η σκέψη, η γνώση του κόσμου, η κατανόησή του, η απόκτηση καινούργιων γνώσεων, η διαμόρφωση των δικών του απόψεων και πεποιθήσεων, αυτά πρέπει να αποτελούν εργασία του μαθητή. (...)

Η εργατικότητα είναι πριν απ' όλα μια σφαίρα της συναισθηματικής ζωής των παιδιών. Το παιδί προσπαθεί να δουλεύει τότε μόνο, όταν η εργασία τού δίνει χαρά. Οσο πιο βαθιά είναι η χαρά από την εργασία, τόσο πιο πολύ τα παιδιά εκτιμούν τον εαυτό τους, τόσο πιο χειροπιαστά βλέπουν στη δραστηριότητά τους τον εαυτό τους, τις δικές τους προσπάθειες, το δικό τους στίγμα. Η χαρά της εργασίας συνιστά μεγάλη εκπαιδευτική δύναμη, χάρη στην οποία το παιδί αισθάνεται τον εαυτό του ως μέλος της κοινωνίας. Δεν σημαίνει ότι η εργασία πρέπει να είναι διασκέδαση. Απαιτεί ένταση και επιμονή. Αλλά δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι ασχολούμαστε με τα παιδιά, μπροστά στα οποία ανοίγεται όλος ο κόσμος. (...)

Η χαρά της εργασίας δεν συγκρίνεται με οποιαδήποτε άλλη χαρά. Δεν έχει νόημα αν δεν υπάρχει το αίσθημα της ομορφιάς, αλλά εδώ η ομορφιά είναι όχι μόνο αυτό που παίρνει το παιδί, αλλά πρώτα απ' όλα είναι αυτό που δημιουργεί. Η χαρά της εργασίας είναι η ομορφιά της ύπαρξης. Γνωρίζοντας αυτήν την ομορφιά, το παιδί αισθάνεται την αξιοπρέπεια, την υπερηφάνεια από τη συνειδητοποίηση ότι ξεπέρασε τις δυσκολίες. (...)

Το αίσθημα της χαράς είναι προσιτό μόνο γι' αυτούς που μπορούν να εντείνουν τις δυνάμεις τους, ξέρουν τι είναι ιδρώτας και κόπος. Η παιδική ηλικία δεν μπορεί να είναι συνεχώς γιορτή. Εάν δεν υπάρχει εργασιακή ένταση ανάλογη με τις δυνάμεις του παιδιού, είναι αδύνατον το παιδί να καταλάβει την ικανοποίηση της εργασίας... Ο βασικός παιδαγωγικός στόχος είναι το αίσθημα της ατομικής αξιοπρέπειας, της ατομικής υπερηφάνειας του κάθε εκπαιδευόμενου να βασίζεται στην εργασιακή επιτυχία».

Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη, 23/08/2017

https://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=23/8/2017&id=16763&pageNo=10